1. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[249] เวทนาสํยุตฺเต สคาถาวคฺคสฺส ปฐเม สมาหิโตติ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิโตฯ เวทนา จ ปชานาตีติ เวทนา ทุกฺขสจฺจวเสน ปชานาติฯ เวทนานญฺจ สมฺภวนฺติ ตาสํเยว สมฺภวํ สมุทยสจฺจวเสน ปชานาติฯ ยตฺถ เจตาติ ยตฺเถตา เวทนา นิรุชฺฌนฺติ, ตํ นิพฺพานํ นิโรธสจฺจวเสน ปชานาติฯ ขยคามินนฺติ ตาสํเยว เวทนานํ ขยคามินํ มคฺคํ มคฺคสจฺจวเสน ปชานาติฯ นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ นิตฺตณฺโห หุตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ เอวเมตฺถ สุตฺเต สมฺมสนจารเวทนา กถิตาฯ คาถาสุ ทฺวีหิ ปเทหิ สมถวิปสฺสนา กถิตา, เสเสหิ จตุสจฺจํ กถิตํฯ เอวเมตฺถ สพฺพสงฺคาหิโก จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉโท วุตฺโตฯ

2. สุขสุตฺตวณฺณนา

[250] ทุติเย อทุกฺขมสุขํ สหาติ อทุกฺขมสุขญฺจ สุขทุกฺเขหิ สหฯ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จาติ อตฺตโน จ ปรสฺส จฯ โมสธมฺมนฺติ นสฺสนสภาวํฯ ปโลกินนฺติ ปลุชฺชนกํ ภิชฺชนสภาวํฯ ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสนฺติ ญาเณน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา วยํ ปสฺสนฺโตฯ เอวํ ตตฺถ วิรชฺชตีติ เอวํ ตาสุ เวทนาสุ วิรชฺชติฯ อิธาปิ สุตฺเต สมฺมสนจารเวทนา กถิตา, คาถาสุ ญาณผุสนํฯ

3. ปหานสุตฺตวณฺณนา

[251] ตติเย อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติ สพฺพมฺปิ ตณฺหํ ฉินฺทิ สมุจฺฉินฺทิฯ วิวตฺตยิ สํโยชนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ปริวตฺตยิ นิมฺมูลกมกาสิฯ สมฺมาติ เหตุนา การเณนฯ มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา, ปหานาภิสมยา จฯ อรหตฺตมคฺโค หิ กิจฺจวเสน มานํ สมฺปสฺสติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโยฯ เตน ทิฏฺโฐ ปน โส ตาวเทว ปหียติ, ทิฏฺฐวิเสน ทิฏฺฐสตฺตานํ ชีวิตํ วิยฯ อยมสฺส ปหานาภิสมโยฯ

อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ เอวํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺฐตฺตา จ ปหีนตฺตา จ เย อิเม ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ (จูฬว. 278) หริตนฺตํ วา’’ติ (ม. นิ. 1.304) เอวํ วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ, ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติ (อิติวุ. 91; สํ. นิ. 3.80) เอวํ วุตฺตลามกนฺโต จ, ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ (อ. นิ. 6.61; จูฬนิ. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 11) เอวํ วุตฺตโกฏฺฐาสนฺโต จ, ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สพฺพปจฺจยสงฺขยา’’ติ (สํ นิ. 2.51; 2.4.71; อุทา. 71) เอวํ วุตฺตโกฏนฺโต จาติ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ อกาสิ, อนฺติมสมุสฺสยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ

สมฺปชญฺญํ น ริญฺจตีติ สมฺปชญฺญํ น ชหติฯ สงฺขฺยํ โนเปตีติ รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโหติ ปญฺญตฺติํ น อุเปติ, ตํ ปญฺญตฺติํ ปหาย ขีณาสโว นาม โหตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อารมฺมณานุสโย กถิโตฯ

4. ปาตาลสุตฺตวณฺณนา

[252] จตุตฺเถ ปาตาโลติ ปาตสฺส อลํ ปริยตฺโต, นตฺถิ เอตฺถ ปติฏฺฐาติ ปาตาโลฯ อสนฺตํ อวิชฺชมานนฺติ อสมฺภูตตฺตํ อปญฺญายมานตฺตํฯ เอวํ วาจํ ภาสตีติ อตฺถิ มหาสมุทฺเท ปาตาโลติ เอวํ วาจํฯ โส หิ ยํ ตํ พลวามุขํ มหาสมุทฺทสฺส อุทกํ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา จกฺกวาฬํ วา สิเนรุํ วา อาหจฺจ โยชนทฺวิโยชนทสโยชนปฺปมาณมฺปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุน มหาสมุทฺเท ปตติ, ยสฺส ปติตฏฺฐาเน มหานรกปปาโต วิย โหติ, ยํ โลเก พลวามุขนฺติ วุจฺจติฯ ตํ สนฺธาย เอวํ วทติฯ

ยสฺมา ปน ตตฺถ ตถารูปานํ มจฺฉกจฺฉปเทวทานวานํ ปติฏฺฐาปิ โหติ สุขนิวาโสปิ, ตสฺมา อสนฺตํ อสํวิชฺชมานํ ตํ ตํ วาจํ ภาสติ นามฯ ยสฺมา ปน สพฺพปุถุชฺชนา สารีริกาย ทุกฺขเวทนาย ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ปาตสฺส อลนฺติ อตฺเถน อยเมว ปาตาโลติ ทสฺเสนฺโต สารีริกานํ โข เอตํ ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ

ปาตาเล น ปจฺจุฏฺฐาสีติ ปาตาลสฺมิํ น ปติฏฺฐาสิฯ คาธนฺติ ปติฏฺฐํฯ อกฺกนฺทตีติ อนิพทฺธํ วิปฺปลาปํ วิลปนฺโต กนฺทติฯ ทุพฺพโลติ ทุพฺพลญาโณฯ อปฺปถามโกติ ญาณถามสฺส ปริตฺตตาย ปริตฺตถามโกฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อริยสาวโกติ โสตาปนฺโนฯ โสตาปนฺโน หิ เอตฺถ ธุรํ, พลววิปสฺสโก น ติกฺขพุทฺธิ อุปฺปนฺนํ เวทนํ อนนุวตฺติตฺวา ปติฏฺฐาตุํ สมตฺโถ โยคาวจโรปิ วฏฺฏติฯ

5. ทฏฺฐพฺพสุตฺตวณฺณนา

[253] ปญฺจเม ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาติ วิปริณามนวเสน ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาฯ สลฺลโตติ ทุกฺขาปนวินิวิชฺฌนฏฺเฐน สลฺลาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อนิจฺจโตติ อทุกฺขมสุขา หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต ทฏฺฐพฺพาฯ อทฺทาติ อทฺทสฯ สนฺตนฺติ สนฺตสภาวํฯ

6. สลฺลสุตฺตวณฺณนา

[254] ฉฏฺเฐ ตตฺราติ เตสุ ทฺวีสุ ชเนสุฯ อนุเวธํ วิชฺเฌยฺยาติ ตสฺเสว วณมุขสฺส องฺคุลนฺตเร วา ทฺวงฺคุลนฺตเร วา อาสนฺนปเทเส อนุคตเวธํฯ เอวํ วิทฺธสฺส หิ สา อนุเวธา เวทนา ปฐมเวทนาย พลวตรา โหติ, ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานา โทมนสฺสเวทนาปิ เอวเมว ปุริมเวทนาย พลวตรา โหติฯ ทุกฺขาย เวทนาย นิสฺสรณนฺติ ทุกฺขาย เวทนาย หิ สมาธิมคฺคผลานิ นิสฺสรณํ, ตํ โส น ชานาติ, กามสุขเมว นิสฺสรณนฺติ ชานาติฯ ตาสํ เวทนานนฺติ ตาสํ สุขทุกฺขเวทนานํฯ สญฺญุตฺโต นํ เวทยตีติ กิเลเสหิ สมฺปยุตฺโตว หุตฺวา ตํ เวทนํ เวทยติ, น วิปฺปยุตฺโตฯ สญฺญุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกํ, ทุกฺเขน สมฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ สงฺขาตธมฺมสฺสาติ วิทิตธมฺมสฺส ตุลิตธมฺมสฺสฯ พหุสฺสุตสฺสาติ ปริยตฺติพหุสฺสุตสฺส ปฏิเวธพหุสฺสุตสฺส จฯ สมฺมา ปชานาติ ภวสฺส ปารคูติ ภวสฺส ปารํ นิพฺพานํ คโต, ตเทว นิพฺพานํ สมฺมา ปชานาติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อารมฺมณานุสโยว กถิโตฯ อริยสาวเกสุ จ ขีณาสโว เอตฺถ ธุรํ, อนาคามีปิ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

7. ปฐมเคลญฺญสุตฺตวณฺณนา

[255] สตฺตเม เยน คิลานสาลา เตนุปสงฺกมีติ ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล ตถาคโตปิ คิลานุปฏฺฐานํ คจฺฉติ, อุปฏฺฐาตพฺพยุตฺตกา นาม คิลานาติ ภิกฺขู สทฺทหิตฺวา โอกปฺเปตฺวา คิลาเน อุปฏฺฐาตพฺเพ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติ จ ‘‘เย ตตฺถ กมฺมฏฺฐานสปฺปายา, เตสํ กมฺมฏฺฐานํ กเถสฺสามี’’ติ จ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ กาเย กายานุปสฺสีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต วกฺขามฯ อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจตํ อนุปสฺสนฺโตฯ วยานุปสฺสีติ วยํ อนุปสฺสนฺโตฯ วิราคานุปสฺสีติ วิราคํ อนุปสฺสนฺโตฯ นิโรธานุปสฺสีติ นิโรธํ อนุปสฺสนฺโตฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ ปฏินิสฺสคฺคํ อนุปสฺสนฺโตฯ

เอตฺตาวตา กิํ ทสฺสิตํ โหติ? อิมสฺส ภิกฺขุโน อาคมนียปฏิปทา, สติปฏฺฐานาปิ หิ ปุพฺพภาคาเยว, สมฺปชญฺเญปิ อนิจฺจานุปสฺสนา วยานุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนาติ จ อิมาปิ ติสฺโส อนุปสฺสนา ปุพฺพภาคาเยว, นิโรธานุปสฺสนาปิ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาปิ อิมา ทฺเว มิสฺสกาฯ เอตฺตาวตา อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวนากาโล ทสฺสิโตติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

8-9. ทุติยเคลญฺญสุตฺตาทิวณฺณนา

[256-257] อฏฺฐเม อิมเมว ผสฺสํ ปฏิจฺจาติ วุตฺเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํ, อตฺถโต ปเนตํ นินฺนานากรณํฯ กาโยว หิ เอตฺถ ผสฺโสติ วุตฺโตฯ นวมํ อุตฺตานเมวฯ

10. ผสฺสมูลกสุตฺตวณฺณนา

[258] ทสเม สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อนุปทวณฺณนา ปเนตฺถ เหฏฺฐา วิตฺถาริตาวฯ อิมสฺมิํ สุตฺตทฺวเย สมฺมสนจารเวทนา กถิตาฯ

สคาถาวคฺโค ปฐโมฯ

2. รโหคตวคฺโค

1. รโหคตสุตฺตวณฺณนา

[259] รโหคตวคฺคสฺส ปฐเม ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ สพฺพํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ สงฺขารานํเยว อนิจฺจตนฺติอาทีสุ ยา เอสา สงฺขารานํ อนิจฺจตา ขยธมฺมตา วยธมฺมตา วิปริณามธมฺมตา, เอตํ สนฺธาย ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขนฺติ มยา ภาสิตนฺติ ทีเปติฯ ยา หิ สงฺขารานํ อนิจฺจตา, เวทนานมฺปิ สา อนิจฺจตา เอวฯ อนิจฺจตา จ นาเมสา มรณํ, มรณโต อุตฺตริ ทุกฺขํ นาม นตฺถีติ อิมินา อธิปฺปาเยน สพฺพา เวทนา ทุกฺขาติ วุตฺตาฯ อถ โข ปน ภิกฺขุ มยาติ อิทํ น เกวลํ อหํ เวทนานํเยว นิโรธํ ปญฺญาเปมิ, อิเมสมฺปิ ธมฺมานํ นิโรธํ ปญฺญาเปมีติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ วูปสโม จ ปสฺสทฺธิโย จ เอวรูปาย เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตาฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธคฺคหเณน เจตฺถ จตฺตาโร อารุปฺปา คหิตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

2-3. ปฐมอากาสสุตฺตาทิวณฺณนา

[260-261] ทุติเย ปุถู วายนฺติ มาลุตาติ พหู วาตา วายนฺติฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ ตติยํ วินา คาถาหิ พุชฺฌนฺตานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ

4. อคารสุตฺตวณฺณนา

[262] จตุตฺเถ ปุรตฺถิมาติ ปุรตฺถิมายฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ สามิสาปิ สุขา เวทนาติอาทีสุ สามิสา สุขา นาม กามามิสปฏิสํยุตฺตา เวทนาฯ นิรามิสา สุขา นาม ปฐมชฺฌานาทิวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน จ อุปฺปนฺนา เวทนาฯ สามิสา ทุกฺขา นาม กามามิเสเนว สามิสา เวทนา, นิรามิสา ทุกฺขา นาม อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต ปิหปจฺจยา อุปฺปนฺนโทมนสฺสเวทนาฯ สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม กามามิเสเนว สามิสา เวทนาฯ นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม จตุตฺถชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ

5-8. ปฐมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[263-266] ปญฺจมาทีนิ จตฺตาริ เหฏฺฐา กถิตนยาเนวฯ ปุริมานิ ปเนตฺถ ทฺเว ปริปุณฺณปสฺสทฺธิกานิ, ปจฺฉิมานิ อุปฑฺฒปสฺสทฺธิกานิฯ เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตานิฯ

9-10. ปญฺจกงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา

[267-268] นวเม ปญฺจกงฺโค ถปตีติ ปญฺจกงฺโคติ ตสฺส นามํ, วาสิผรสุนิขาทนทณฺฑมุคฺครกาฬสุตฺตนาฬิสงฺขาเตหิ วา ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา โส ปญฺจกงฺโคติ ปญฺญาโตฯ ถปตีติ วฑฺฒกีเชฏฺฐโกฯ อุทายีติ ปณฺฑิตอุทายิตฺเถโรฯ ปริยายนฺติ การณํฯ ทฺเวปานนฺทาติ ทฺเวปิ, อานนฺท, ปริยาเยนาติ การเณนฯ เอตฺถ จ กายิกเจตสิกวเสน ทฺเว เวทิตพฺพา, สุขาทิวเสน ติสฺโสปิ, อินฺทฺริยวเสน สุขินฺทฺริยาทิกา ปญฺจ, ทฺวารวเสน จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา ฉ, อุปวิจารวเสน ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฐานิยํ รูปํ อุปวิจรตี’’ติอาทิกา อฏฺฐารส, ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ, ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ, ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา, ฉ เนกฺขมฺมสิตาติ เอวํ ฉตฺติํสฯ ตา อตีเต ฉตฺติํส, อนาคเต ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสาติ เอวํ อฏฺฐสตํ เวทนา เวทิตพฺพาฯ

ปญฺจิเม อานนฺท กามคุณาติ อยํ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ น เกวลญฺหิ ทฺเว อาทิํ กตฺวา เวทนา ภควตา ปญฺญตฺตา, ปริยาเยน เอกาปิ เวทนา กถิตา, ตํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจกงฺคสฺส ถปติโน วาทํ อุปตฺถมฺเภตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ อภิกฺกนฺตตรนฺติ สุนฺทรตรํฯ ปณีตตรนฺติ อตปฺปกตรํฯ เอตฺถ จ จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺฐาย อทุกฺขมสุขา เวทนา, สาปิ สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน จ สุขนฺติ วุตฺตาฯ นิโรโธ อเวทยิตสุขวเสน สุขํ นาม ชาโตฯ ปญฺจกามคุณวเสน หิ อฏฺฐสมาปตฺติวเสน จ อุปฺปนฺนํ เวทยิตํ สุขํ นาม, นิโรโธ อเวทยิตสุขํ นามฯ อิติ เวทยิตสุขํ วา โหตุ อเวทยิตสุขํ วา, นิทฺทุกฺขภาวสงฺขาเตน สุขฏฺเฐน เอกนฺตสุขเมว ชาตํฯ

ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเนฯ สุขํ อุปลพฺภตีติ เวทยิตํ สุขํ วา อเวทยิตํ สุขํ วา อุปลพฺภติฯ